Wie is de vluchteling? Het is een asielzoeker, een vreemdeling, een banneling, een betrokkene of een cliënt. Soms een gast, altijd een reiziger. 'Waar de vluchteling opduikt,' schrijft Arnon Grunberg, 'vreest men snel het paard van Troje binnen te halen. De woorden en argumenten waarmee dat paard beschreven en omkleed wordt mag aan verandering onderhevig zijn, het principe blijft hetzelfde.'

Ooit geprezen om hun moed, wekken vluchtelingen vroeg of laat angst op. Zijn het moordenaars en verkrachters, dieven en terroristen, slavendrijvers en gekken. Misschien is de vluchteling vooral hopeloos, 'omdat zijn naakte leven op het spel staat. Over het goede leven hebben we het hier niet. Over het goede leven kunnen we het hier niet hebben.'

Grunberg kreeg de opdracht zich te buigen over Europa's grootste zorg. Twintig jaar na zijn roman De asielzoeker (2003) duikt hij opnieuw in de wereld van asiel en migratie. Het resultaat is De vluchteling, de grenswacht en de rijke Jood , een non-fictieboek ingebed in een reeks over 'wat er beter kan in de wereld'. Met dit boek verandert Grunberg de olietanker die het debat over migratie is niet van richting, dat is ook niet zijn intentie. 'Of dit boek aantoont hoe we het wel moeten doen, is een oordeel dat de lezer uiteraard zelf mag vellen', schrijft hij in het begin. Maar de vele gesprekken moeten toch zeker dit duidelijk maken: een oplossing heeft nood aan begrip, en dat kan alleen groeien waar onzekerheid eindigt.

Ontmoetingen

Eén manier om over die grens te raken, is praten, zo laat Grunberg zien. 'Haal de asielzoeker uit de trechter, en het object wordt subject.' Als volledige assimilatie een kwestie van onzichtbaarheid is, dan is de vluchteling zo zichtbaar als een fluoroze ballon in een bos. Om die ballon te doorprikken, spreekt hij met ambtenaren, advocaten, vrijwilligers, psychologen, vertalers en tientallen vluchtelingen. Het zijn ontmoetingen in het Nederlandse aanmeldcentrum voor asielzoekers Ter Apel en op Schiphol, maar ook in Georgië, Polen en Oekraïne. Wat die gesprekken duidelijk maken, is dat de vluchteling geen monoliet is.

De ene ontvlucht Oekraïne om het vege lijf te redden, de andere zal snel terugkeren omdat ze geen hopeloos persoon uit een hopeloos land wil zijn. De ene Rus vlucht uit protest, de andere zal weigeren zich een banneling te noemen. In Ter Apel komt de ene Sierra Leoonse alleen toe om te douchen, de andere uit pure wanhoop. Of om meteen opnieuw te vertrekken, zoals een Albanees gezin dat jaarlijks naar Nederland komt omdat de vertrekpremie lucratief is. En dan is er Spencer, een Kameroener in een Pools detentiecentrum die rouwt om zijn vermoorde vader. Spencer is een van de velen die vastzitten in het cynische spel van de Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko, waarin hij vluchtelingen laat overvliegen naar Minsk om ze nadien de grens over te sturen.

Achter de asielzoeker schuilen verschillende crisissen en uiteenlopende werelden. Om de ernst van de huidige problematiek recht te doen, spreekt Grunberg daarom liever van een 'humanistische noodtoestand', zoals we tijdens de coronapandemie over een medische noodtoestand spraken. Hoe die noodtoestand zich ontplooit, berust vaak op ongemakkelijk toeval. 'Het is een geluksspel', vat de Nederlandse advocaat Robert Seth Paul samen. 'Veel hangt af van de rechter, welke rechter krijg je?' Voor sommigen drijft het geluksspel tot cynisme, zoals bij de Poolse jurist Tomasz Pietrzak. 'Misschien moeten we allemaal iets anders gaan doen.'

Dodelijke oversteek

Vluchten en migreren is natuurlijk geen zwart-witverhaal. 'De bewegingen bevinden zich in grijze zones. Wie niet tegen grijze zones kan, kan niet tegen het leven.' Precies in die grijze zones dreigt Grunberg zich her en der te verliezen. De historische details over het operahuis in Odessa, de renaissance in Charkov of Grunbergs persoonlijke familiegeschiedenis in Lviv zijn rijke passages, maar van weinig belang voor een boek ingebed in een serie over 'vitale ideeën voor de wereld van morgen'.

Hoe wordt het migratiedebat van morgen minder grauw dan het vandaag is? In 2022 hebben bijna een miljoen mensen asiel aangevraagd in de Europese Unie. Europese burgers willen minder vluchtelingen. Een nieuw migratieplan is in de maak. Intussen ontplooien zich nieuwe migratieroutes. Niet zelden is de oversteek dodelijk, de pushback onvermijdelijk.

Tussen de vlotte beschouwingen, kleurrijke persoonlijkheden en verrassende registerwisselingen geeft Grunberg weinig ruimte aan ideeën die de patstelling van het debat kunnen doorbreken. Wel is het boek een helder snapshot van de huidige complexiteit, waarbij Grunberg helder schetst hoe intuïtie en bureaucratie botsen. En hoe pijnlijk die botsing soms kan zijn.

Wie zich (opnieuw) aan het debat waagt, kan dit als bescheiden beginpunt nemen of als welgekomen herinnering: 'Dit is waar het om gaat als we naar de vlucht en de vluchteling kijken, uitzonderingen daargelaten: als de vrijheid, welvaart en de veiligheid niet naar ons komen, komen wij naar de vrijheid, de welvaart en de veiligheid.'

Verberg tekst

Het begin is verblijdend. Arnon Grunberg, altijd te porren voor wat tegenwoordig een uitdaging heet, gaat met ons op stap in de loopgraven van het vluchtelingenwezen. Goed, hij deed zoiets eerder, in artikelen voor krant en tijdschrift, in De asielzoeker, bekroonde roman uit 2003, en deze keer op verzoek van uitgeverij Pluim. Maakt niet uit. Waar het om gaat, is dat hij ons nu de weg gaat wijzen in dat troosteloze verhaal van mensen die eindeloos van kast naar muur worden gestuurd en nooit ergens thuiskomen. Hij waarschuwt, al in de tweede alinea: 'Dit is geen pamflet.'

Grunberg is schrijver, geen boodschapper. Tegen het eind van het boek haalt hij Isaak Babel aan, die in 1920 de Pools-Russische oorlog beschreef, 'met het weemoedige besef van menig schrijver dat alleen stijl troost kan brengen, niet verontwaardiging'. Het neemt niet weg dat hij, aangespoord door zijn uitgever, gaat beschrijven 'hoe we het wel gaan doen' en 'wat er beter kan in de wereld'. Dat is het verblijdende.

Maar eerst gaat hij 'inzoomen'. Wie de wereld wenst te veranderen moet deze om te beginnen bestuderen. Hij is een reizende schrijver, betrekkelijk rusteloos. De vluchteling, de grenswacht en de rijke Jood telt stukken vanuit het Holiday Inn Hotel in de Georgische hoofdstad Tbilisi, Hotel Boschhuis in Ter Apel, het Bank Hotel in Lviv en de werkkamer van de staatssecretaris in Den Haag. Prachtige reportages zijn het, zorgvuldig ingebed in de context van 'de geschiedenis die voortraast'.

De reportage is de hoogste vorm van journalistiek (in weerwil van het almaar woekerende columnisme) en Grunberg is een begenadigd vertegenwoordiger van het genre. Eropaf, ernaartoe, met eigen zintuigen de toestand beleven en dat dan trefzeker opschrijven. Hij bezoekt slachtoffers en overwinnaars, onderhorigen en autoriteiten en noteert met grote precisie en eigenlijk altijd met mededogen wat hij aan den lijve ervaart. In Tbilisi ontmoet hij twee gevluchte Russische journalisten. De twee zijn een stel: 'Tichon rookt. Roken lijkt voor hem geen hobby meer maar een levensdoel. Het stel heeft zich bijzonder smaakvol gekleed, hij in een feilloos gestreken blauw overhemd, zij in een prachtige gele blouse. Ook esthetiek kan verzet zijn.' En van deze ontroerende schets nog veel meer.

Maar de vraag uit het begin was hoe het beter kan met de wereld. En daar wordt Grunbergs nieuwe boek lichtelijk problematisch. De zogeheten asielcrisis is in de eerste plaats een morele kwestie en daarna pas een bestuurlijk probleem. Grunberg raakt wel aan de kern - 'Hoe homogeen moet het volk zijn? Willen wij onder elkaar zijn?' - maar benoemt het eerder dan dat hij het beoordeelt.

In 1989 eisten de burgers van de DDR dat de D-Mark naar hen zou komen. Anders zouden zij naar de D-Mark komen. Dan schrijft Grunberg: 'Dit is waar het om gaat als we naar de vlucht en de vluchteling kijken, uitzonderingen daargelaten: als de vrijheid, de welvaart en de veiligheid niet naar ons komen, komen wij naar de vrijheid, de welvaart en de veiligheid.'

Hij stelt ook aan de orde hoezeer dit voornemen een spagaat vormt met de angsten van de burgerij in welvarende landen: 'Wat is de middenklasse anders dan een groep mensen in de greep van het vermoeden iets te verliezen te hebben. In het Duits heet de logische consequentie daarvan nur keine Experimente.' Dus geen vreemdelingen in huis, geen uitvreters. 'Een uitkering is een lekkere hangmat', stond in 2022 op verkiezingsposters van de winnende VVD.

Hoe boetseer je uit zo'n contradictie een betere wereld? Grunberg wil iets met het paspoort van de geprivilegieerden. Dat zou ook aan anderen moeten kunnen toevallen. 'Als alles te koop is op deze wereld, waarom het paspoort dan niet.' Veel substantiëler wordt het niet. Op de voorlaatste bladzijde strijkt hij de vlag: 'Wat een dwaze vraag eigenlijk: wat kan er beter?' Eigenlijk weet hij het zelf ook niet. Wie wel?

De wereld is gemankeerd en hij vindt dat hem hierover geen hoogmoedig oordeel past. 'Ik opereer vanuit een positie die zich ergens tussen regenworm en God bevindt', noteert hij al vroeg in het boek. Dan is toch de conclusie dat hij op zijn reportagereis naar de betere wereld dichter bij het hulpeloze, skeletloze bodemdiertje is gebleven dan bij het Opperwezen.

★★★★☆

Pluim; 293 pagina's; € 22,99.

Verberg tekst

Een confronterend verslag over vluchtelingenproblematiek. Grunberg reist naar verschillende landen, waaronder Georgië, Oekraïne en Polen, om de situatie van vluchtelingen te onderzoeken en de werking van grenzen van dichtbij te bestuderen. Een reis door de wereld van vluchtelingen, grensbewakers en de bureaucratische processen die hen verbinden. Het boek onderzoekt de rol en impact van grenzen, met name hoe ze onderscheid maken tussen ingezetenen en niet-ingezetenen. De geschiedenis van Europese grenzen en vluchtelingen wordt ook in het boek belicht. Helder en met diepgang geschreven. Met name geschikt voor een geoefende lezersgroep. Arnon Grunberg (Amsterdam, 1971) is een wereldberoemde Nederlandse schrijver, scenarioschrijver, uitvoerend kunstenaar en columnist. Hij schreef vele boeken. Zijn werk werd in verschillende landen uitgegeven en won meerdere prestigieuze literaire prijzen, zoals de AKO Literatuurprijs, de Constantijn Huygens-prijs en de Libris Literatuur Prijs.