Triëst is een smeltkroes van culturen. De Italiaanse grensstad op het kruispunt tussen Oost, West, Noord en Zuid is de thuisbasis van Claudio Magris, die er in 1939 ter wereld kwam en er het merendeel van zijn werk heeft gesitueerd. Grenzen, eigenheid en diversiteit zijn niet voor niets de favoriete thema's van de vooraanstaande schrijver en cultuurfilosoof. Een van zijn bekendste boeken, Donau, gaat helemaal over grenzen en balanceert zelf op de grens van verschillende genres, tussen roman, essay en autobiografie in. De Nederlandse vertaling van die wereldwijde bestseller uit 1986, waarin hij de rivier volgt van bron tot monding, werd zopas heruitgegeven.

Diezelfde Donau stroomt ook door Gekromde tijd in Krems, waarin vijf oude mannen terugblikken op hun leven. Een van de vijf verhalen uit deze bundel speelt in het ingedutte Oostenrijkse stadje uit de titel en de personages zijn afkomstig uit alle hoeken van het voormalige Habsburgse rijk. De een denkt terug aan de Moravische bossen uit zijn kinderjaren, de ander mijmert over het verre Moldavië en nog een ander is afkomstig uit het Poolse Biłgoraj, maar bijna allemaal hebben ze het anker uitgegooid in de geboortestad van de schrijver, want daar liggen de verhalen voor het oprapen, 'zoals de door de zee op het strand geworpen resten van een schipbreuk'.

infinito presente

Oude mensen, weet de 81-jarige auteur uit ervaring, leven in onmin met de realiteit. Het heden is niet veel soeps en veel toekomst hebben ze niet meer over, maar denken doen ze des te meer, want Magris zou Magris niet zijn als hij de filosoof en de essayist in zich niet de vrije loop liet. Herinneringen borrelen op aan de dagen van weleer, in een verleden tijd die allesbehalve voltooid lijkt te zijn, want in het geheugen schuiven de tijdlagen over elkaar, worden gebeurtenissen uit verschillende periodes door elkaar gehusseld en kan het heden het verleden beïnvloeden.

Dat blijkt maar weer uit het titelverhaal, waarin zwaar theoretisch geschut wordt ingezet, van de relativiteitstheorie van Einstein en het Zijnsbegrip van Parmenides tot het Witte Konijn van Alice in Wonderland en de zwarte gaten die Roger Penrose dit jaar de Nobelprijs voor Natuurkunde opleverden. Een en ander leidt tot de ontdekking van een circulaire tijd zonder begin of einde, een 'infinito presente', die in het Nederlands om een onduidelijke reden is vertaald als 'een infinitief in de tegenwoordige tijd'. Dat eeuwige heden, legde de schrijver ooit uit in een interview, wordt gesymboliseerd door de zee, die door zijn hele werk klotst en ook in deze bundel prominent aanwezig is.

De gruwelen van de twintigste-eeuwse geschiedenis zijn bij Magris nooit ver weg. De gepensioneerde conservatoriumdocent uit 'Muzieklessen' denkt terug aan zijn vader, een orthodoxe Jood die het Italië van de jaren 30 zag als een eldorado voor de Joodse gemeenschap. De man was uit liefde voor 'die Mojschale', zoals hij Mussolini noemde, naar Triëst verhuisd en was apetrots op het zwarte uniform van zijn zoontje, dat lid was geworden van de fascistische jeugdbeweging. Na de invoering van de rassenwetten moest het gezin ijlings de benen nemen, net als de familie van de gevierde intellectueel uit 'De prijs', die in zijn oude dag een 'minzame onverschilligheid voor het universum' aan de dag legt.

Vastgelopen

De schrijver uit het slotverhaal, 'Exterieur dag', laat zich nog verder terugvoeren, helemaal naar de loopgraven van de Grote Oorlog in het Karstgebergte, waar hij als vrijwilliger vocht in het Italiaanse leger. Het grootse en meeslepende bestaan waar hij als jongeman van droomde, is vastgelopen in de tijd van toen.

Veel gebeurt er niet in deze verhalen, maar gemijmerd wordt er des te meer. Over de tijd en de liefde, over leven en dood en over een hypothetische eeuwigheid. Stroomt de Donau altijd naar zee? Waar is het hier en wanneer is het nu? Bestaat de tijd eigenlijk wel, of is Chronos 'een afgezette vorst die op zijn troon zit als op een gammele stoel'? En waar zijn al die vroegere vrienden en vriendinnen gebleven? Misschien zijn ze onderweg ergens in een drankgelegenheid blijven hangen? Het zou niet slecht zijn als er in het hiernamaals gezellige kroegen waren waar je een lekker glas Triëstijnse Terrano-wijn kon drinken, verzucht de auteur, die ernst aan luchtigheid paart in deze van weemoed doortrokken bundel.

Vertaald door Linda Pennings, De Bezige Bij, 96 blz., 22,99 €. (e-boek 11,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Tempo curvo a Krems'.

Een oude man zit op een steen in het Karstgebergte, nabij Triëst. Beneden in de vallei vinden filmopnamen plaats. De man kijkt naar de acteurs, een jongen en een meisje, die een steile puinhelling beklimmen. Het is een scène uit zijn jeugd; de acteur moet hém voorstellen in zijn jonge jaren, vlak voor de Grote Oorlog, toen hij op het lyceum zat in Triëst, destijds nog Habsburgs.

Het is zomaar een jongen, denkt de man, hij weet niets van die tijd en eigenlijk begrijpt hij het verhaal niet dat hij speelt. Maar zelf begreep hij er op die leeftijd vast niet veel meer van, en als hij zijn vroegere zelf nu zou tegenkomen, zou die hem waarschijnlijk net zo onnozel voorkomen als de acteur.

Wat betekent het om oud te worden? Hoeveel hebben we gemeen met wie we ooit waren? In zijn verhalenbundel Gekromde tijd in Krems laat de Italiaanse filosoof en schrijver Claudio Magris (81) vijf oudere heren mijmeren over zichzelf en de veranderende wereld om hen heen. Het decor is vertrouwd: Magris' woonplaats Triëst, de streek Piemonte, een Oostenrijks plaatsje langs de Donau, waaraan de schrijver zijn beroemde, onlangs herdrukte 'biografie van een rivier' wijdde. Ook in deze bundel zijn er volop stromen en rivieren, als metafoor voor de buitenwereld die een van de heren wil indammen. En vooral als metafoor voor de tijd.

Helemaal lineair lijkt die tijd nooit te verlopen: heden en verleden wisselen elkaar af, vloeien in elkaar over. Soms heel concreet, zoals op de filmset in het sterke slotverhaal. Of in het weemoedige 'De prijs', over een oude schrijver die wegzinkt in zijn herinnering tijdens een etentje met jonge, hippe collega's.

Soms wordt het filosofischer. In het titelverhaal beschrijft een Kafka-kenner hoe hij na een succesvolle lezing wordt aangeklampt door een nogal praatgrage vrouw. Zij beweert dat haar nicht, ene Nori, met hem in de klas heeft gezeten en vaak nog uitgebreid over hun vriendschap vertelt. Als een vriend met hetzelfde verhaal komt, besluit de man contact te zoeken met de hem onbekende Nori. En warempel: de stem aan de andere kant van de lijn begroet hem enthousiast en begint te kletsen alsof ze oude vrienden zijn.

Was het telefoongesprek nou de oorzaak of het gevolg van die vertrouwdheid, vraagt de man zich af. Of misschien allebei? Hij haalt het Zijn van Parmenides erbij, de ziel volgens Augustinus, krommingen in de ruimtetijd. Maar ook het Witte Konijn uit Alice in Wonderland, dat zegt dat 'altijd soms maar een seconde duurt', zonder begin en zonder eind. Het leven, concludeert de man, is een woekering van alle mogelijke tijden, een 'duizelingwekkende stofwolk'.

Ook veel lezers zal het inmiddels duizelen, maar het vertoon van kennis dient een doel: dit verhaal, in het hart van de bundel, lijkt een theoretische sleutel, een filosofische fundering voor de rest van het boek.

Is Gekromde tijd in Krems dan ook de moeite waard als die schrijvers en denkers je niet veel zeggen? Of als je nauwelijks benul hebt van natuurkunde (zoals ik)? Zeker, want Claudio Magris is niet alleen een intellectueel, maar ook een groot en gevoelig verteller. Dat bleek vorig jaar nog uit de korte, persoonlijke schetsen in de bundel Momentopnamen, en dat blijkt opnieuw in deze mooie vertaling van Linda Pennings. Bij Magris kan blikkerend zonlicht op de muur al spannend zijn. Met of zonder kennis van natuurwetten.

****

Uit het Italiaans vertaald door Linda Pennings.

De Bezige Bij; 96 pagina's; € 22,99.

Mijmerend flaneert een oude man door de ochtendlijke straten van Triëst, de Italiaanse kuststad die door de eeuwen heen een paar keer van landeigenaar wisselde. De man hoeft zich niet te haasten, hij is al lang met pensioen en kan rijkelijk rentenieren, maar toch spoedt hij zich naar het laatste gebouw waar hij eigenaar van is. De rest van zijn zakenimperium heeft hij verkocht en na een leven vol zware beslissingen voelt hij zich met de dag lichter worden. Zijn jonge leven is als een maatpak dat hij finaal in de kast heeft gehangen. Terwijl hij door de labyrintische steegjes wandelt, mijdt hij wel de zee. Te weids, te groots, te uitdagend – de zee bevat mogelijkheden die enkel voor jonge mensen zijn weggelegd. Hem rest enkel nog die ene dagtaak, die ene laatste job waar hij stiekem voor solliciteerde, zonder medeweten van zijn kinderen. Het is zijn kleine geheim, zijn laatste steen die hij op aarde zal verleggen.

In zijn openingsverhaal De portier zet de Italiaanse grootmeester Claudio Magris meteen de melancholische toon die door zijn nieuwe verhalenbundel blijft sluimeren. Trage, bedachtzame verhalen die het niet moeten hebben van plot en vaak wat flou overkomen maar bij een herlezing wel openbloeien. Ook bij Magris woont de duivel namelijk in de details. In het verhaal Muzieklessen zit de clou zelfs verscholen in een bijzinnetje. Wie daar gehaast overheen leest, zal het spiegeleffect in de tijd niet opmerken.

Tijd, zee en Triëst zijn de ijkpunten in deze fijnzinnige bundel en Magris plaatst het titelverhaal slim in het midden. Daarin wordt een bedaagde schrijver aangesproken door een disgenote: of hij Nori nog gehoord heeft de laatste tijd, dat meisje met wie hij op school zat? Hij herinnert zich Nori zeker. Ze was bloedmooi, zo mooi dat hij haar nooit heeft durven aan te spreken, dus verbaast het hem dat Nori niet over hem kan zwijgen. Het zal een vergissing zijn. Maar wanneer een oude klasmakker hem opnieuw de groeten van Nori overmaakt, begint hij te twijfelen. Hebben ze niet ooit een kortstondige affaire gehad, ergens een verdwaalde kus gedeeld? De schrijver besluit Nori op te bellen, een telefoontje dat verwarring in zijn geest sticht en hem toont hoe flexibel de tijd kan zijn. ‘Wanneer is het dus nu? Altijd is soms maar een seconde, zegt het Witte Konijn tegen Alice’, bedenkt hij en hij verdwijnt aan de zijde van Nori in een wonderland.

Laat je niet bedotten door de anekdotiek. Het alledaagse lokt bij Magris grote vragen uit, en wie zich het leestempo van een grijsaard aanmeet zal prachtige gedachten en zinnen cadeau krijgen. Een pareltje.

****

De Bezige Bij (oorspronkelijke titel: Tempo curvo a Krems), 94 blz., € 22,90.

In het jaar dat hijzelf tachtig werd, publiceerde Claudio Magris (1939) een bundel met vijf verhalen over tijd en ouderdom. De vijf bejaarde hoofdpersonen, onder wie een op Magris lijkende ik-persoon, zijn aanbeland in dat 'onbekende terrein' van de ouderdom, zwevend in een tijd die buigbaar en onvoorspelbaar is geworden.

Een voormalig succesvol ondernemer confronteert de ouderdom door stiekem te gaan werken als portier in een appartementengebouw van het vastgoedbedrijf waarvan hijzelf eens de hoogste baas was. De kleine portiersloge is zijn 'barricade tegen het oprukkende leven'. Is oud worden misschien je oude zelf loslaten, 'zoals je je nette pak uittrekt en in de kast ophangt'? 'Nu was de wereld een hond die hem niet meer kon bijten, maar met hem ging rennen en spelen.'

Een oude, Joodse schrijver staart tussen de gangen van een royaal diner naar het gestolde vet op een bord: "Dat was even tevoren een kostelijke saus geweest". Weemoedige gedachten over vormen van verval worden overstemd door ergernis over een dwingende gastheer. "De donkere leegte die hij vanbinnen voelde", vult de oude schrijver snel met gedachten aan de weinige dierbare spulletjes in zijn eenvoudige pensionkamer, waar de tijd zo heerlijk regelmatig en eentonig verdwijnt. Troost uit wat hij nog heeft, vloeit echter over in pijnlijke herinneringen aan wat hij verloor in die wrede 'woelige stroomversnelling' van de tijd: "de nieuwe oorlog, de vlucht, de gele ster, zijn ouders, vader in zijn bed gestorven en moeder ergens verdwenen, een wolkje as in de uitroeiing".

De hoofdpersoon van het titelverhaal, gebaseerd op Magris zelf, is na afloop van een illuster congres de eregast bij een diner in Krems aan de Donau. Een van zijn bewonderaars vertelt hem daar heel verguld dat haar nicht Nori, die samen met hem naar het lyceum ging, nog vaak aan hem denkt en over hen beiden vertelt. Jazeker kende de gevierde schrijver dit betoverend mooie meisje - wie niet? Maar zíj kende hem zeker niet! Als hij een jaar later nogmaals zo'n verhaal over Nori hoort, moet hij haar bellen.

De wervelingen die dit telefoontje in zijn geest teweegbrengt, leiden tot de mooiste en meest diepzinnige beschouwingen over tijd van de hele bundel. Het vertrekpunt voelt als een eeuwigdurend kosmisch ogenblik: "Het lichte zomerbriesje dat door het raam kwam, dicht bij de telefoon, was een wind van eindeloze ruimten, waarin alles tegenwoordig en gelijktijdig is, het draaien van een planeet en het licht van een ster heel ver weg".

En ergens in de eindeloze stroom gedachten over tijd bevindt zich ook dat zwarte gat, die "sluisdeur in de rivier die het stromende water blokkeert", toen de schrijver in 1996 zijn vrouw verloor: "een lieftallig meisje, niet meer en toch nog steeds een meisje, ook na de jaren waarin het kwaad haar gemarteld en verminkt heeft, maar zonder aantasting van haar onuitwisbare waardigheid, van de charme van wie ze is geweest en dus altijd blijft".

Deze vijf verhalen - stuk voor stuk loepzuiver en prachtig vertaald - deden me vaak terugdenken aan het buitengewoon mooie boek van theoretisch natuurkundige Carlo Rovelli over 'het mysterie van de tijd'. Schrijver en wetenschapper hebben uiteindelijk geen eenduidige antwoorden voor het ondoorgrondelijke geheim van de tijd, maar ze helpen ons wel degelijk op weg. Niet in de laatste plaats door hun schitterende en kristalheldere bewoordingen.

Vert. Linda Pennings. De Bezige Bij; 96 blz. € 22,99.