Als je God aan het lachen wil maken, vertel hem dan je plannen: het is een oneliner die de Franse auteur ­Emmanuel Carrère, bekend van onder meer De tegenstander en Andere levens dan het mijne, geweldig vindt. Het is dan ook geen toeval dat het joodse bon mot prima kan dienen als puntige samenvatting van zijn nieuwe roman. Alleen al het contrast tussen enerzijds het 'lichtvoetig en fijnzinnig boekje over yoga' dat Carrère zich naar eigen zeggen een paar jaar geleden voornam te schrijven en anderzijds het Yoga getitelde, knoestige, aardedonkere verslag van een op de klippen lopend leven vol diepe wanhoop en plots opstekende doodsdriften dat heden in de winkel ligt, lijkt moeilijk groter te kunnen zijn.

Carrère toont zich een schrijver die literatuur definieert als 'de plek waar je geen onwaarheid spreekt', en dat houdt onder meer in dat hij in al zijn eerlijkheid weigert te doen alsof het nochtans apert autobiografische Yoga iets anders zou wezen dan een roman, lees: dan een literaire, per definitie leugenachtige narratieve constructie waarin soms half of geheel verzonnen personages opduiken. Dermate openhartig is hij zelfs dat hij er niet voor terugschrikt om bepaalde literair-technische beslissingen, die een schrijver nu eenmaal voortdurend moet nemen, recht voor de raap te motiveren. Zinnen als 'Ik geef die hier met des te meer plezier weer omdat het nog wel even duurt voor ik weer iets grappigs te vertellen heb' of het vermelden van dossiers die 'tezamen het boek zouden gaan vormen dat u nu leest', bijvoorbeeld, zijn schering en inslag: Yoga lezen is ten dele naast Carrère aan zijn schrijftafel zitten. De aanpak is verrassend effectief en draagt alleen maar bij aan de sfeer van intimiteit en waarachtigheid waarin dit boek baadt. Je hebt als lezer geen andere keus dan mee te leven met deze moedige, ongelukkige man. Geen andere keus dan mee met hem ten onder te gaan, en dan samen met hem, aan het einde, toch weer een vorm van hoop te zien gloren.

Charlie Hebdo

Carrère 'kiest ervoor' zijn verhaal te beginnen in januari 2015, wanneer hij afreist om tien dagen lang in een soort stiltekamp te verblijven in het kader van een 'vipassanaretraite', vergelijkbaar 'met een chirurgische ingreep in de diepten van de geest', of anders misschien ook gewoon wel met het leven in Noord-Korea: 'De zwijgplicht, de afzondering, de sobere maaltijden maken de deelnemers weerloos en veranderen hen in zombies.' Ook in deze potentieel breinverslindende context, echter, toont Carrère zich in de eerste plaats een schrijver en behoedt hij zichzelf voor verdamping door voortdurend in gedachten aantekeningen te maken, waarbij hij onvermoeibaar definities van wat meditatie nu juist is probeert te formuleren.

Allemaal goed en wel dus, of toch min of meer, maar dan, opeens, wordt zijn retraite abrupt afgebroken: de werkelijkheid komt in de vorm van de aanslag op het redactielokaal van Charlie Hebdo, waarbij een vriend van Carrère omkomt, met veel gedruis de kloosterdeur binnengevallen. Wat rest is een verhaal van mentale destabilisatie, compleet met een langdurig verblijf in een psychiatrische instelling, elektroshocks, smeekbedes om euthanasie, en later, als het weer een tikje beter met hem gaat, vrijwilligerswerk met vluchtelingen op het Griekse eiland Leros. De redding komt uiteindelijk niet van het vermogen om 'de dingen te zien zoals ze zijn' ('dat is wat vipassana wil zeggen'), maar wordt gebracht door lithium, literatuur en een nieuwe liefde.

Het moge zo klaar en helder zijn, kortom, als een Indiaas bergmeertje: ook wie milde kiespijn of een raar gevoel in de maag krijgt bij het ontwaren van begrippen als tai chi, vittri en satori, zal niet om de kracht van Yoga heen kunnen, en ik raad iedereen aan het plan op te vatten de nieuwe Carrère te lezen.

Vertaald door Floor Borsboom, De Arbeiderspers, 320 blz., 23,50 €. Oorspr. titel: 'Yoga'.

Verberg tekst

Emmanuel Carrère (1957) maakt in de openingszin van Yoga meteen duidelijk dat wat hij in zijn hoofd had - 'een lichtvoetig en fijnzinnig boekje over yoga' - niet het boek is dat we nu lezen. De omstandigheden (jihadistisch terrorisme, de vluchtelingencrisis, een depressie en de dood van zijn uitgever) beletten hem om het te schrijven. Het oorspronkelijke idee was goed. Omdat de halve westerse wereld intussen weleens op een yogamat heeft gestaan en omdat yoga niet alleen een lichamelijke, maar ook een mentale en - laten we het maar gewoon zeggen - een spirituele oefening is en er bar weinig goede boeken over spiritualiteit bestaan. Ze worden geschreven door, in de woorden van Carrère, 'zelfverklaarde spirituele meesters met hun eindeloze gezever over het verruimen van je bewustzijn, het belang van het hier en nu en van innerlijke vrede'.

Het eindresultaat, ruim 300 bladzijden autobiografische fictie waarin niet alleen yoga en meditatie maar ook het leven zelf, inclusief al die omstandigheden, aan bod komen, is veel beter dan wat voor lichtvoetig en fijnzinnig boekje ook. Schrijven is voor auteur en journalist Carrère geen cerebrale exercitie. Hij gaat ervoor de wereld in (zie bijvoorbeeld het vuistdikke Limonov over de extreem-rechtse cultschrijver en terrorist Eduard Limonov), maar hij schuwt zijn eigen binnenwereld niet.

Vooral in dit boek zien we hem stripped and naked. Zijn humor en zelfspot houden de boel in evenwicht. Carrère mediteert al twintig jaar, heeft veel ervaring met tai chi en beoefent nu al een tijdlang een klassieke Indiase vorm van yoga, maar hij bekent dat hij nog nooit iets van leegte heeft ervaren, of een gevoel van verlichting. In elk geval niet bij yoga of meditatie. Hij vergelijkt zijn persoonlijke spirituele weg met een 'koeienpaadje': hij hoeft niet naar de top van de berg, maar als hij een iets beter mens (en daardoor een betere schrijver) wordt, is dat meegenomen.

Zijn nuchtere aanpak is een verademing voor lezers die (nog) niet mediteren en zich niet thuis voelen bij het stompzinnige geblaat waarmee dat vaak gepaard schijnt te moeten gaan. 'Poepen als je poept en piesen als je piest', zoals een van Carrères definities luidt, is een adequate omschrijving van wat meditatie is.

En dan begint op pagina 149 deel III: 'Het verhaal van mijn gekte'. Carrère heeft ervaring met depressies, maar nu was hij al tien jaar stabiel en gelukkig met zijn vrouw. Hij had niet verwacht dat het leven 'dat in mijn ogen zo harmonieus, zo goed gepantserd, zo bevorderlijk was voor het schrijven van een lichtvoetig en fijnzinnig boekje over yoga' in werkelijkheid afstevende op een ramp. Een ramp die van binnenuit kwam, vanuit 'die drang tot zelfvernietiging waarvan ik me in mijn hoogmoed genezen achtte en die in alle hevigheid opspeelde en me voorgoed uit mijn geborgenheid verjoeg'.

Het lijken misschien hoogdravende woorden, maar het vervolg logenstraft dat idee. Carrère is door een hel gegaan. Een van de pijnlijkste gebeurtenissen die hij beschrijft is een afspraak met journalist Wyatt Mason, die hem komt interviewen voor The New York Times Magazine. De schrijver is op dat moment tot weinig anders meer in staat dan roken en voor zich uitstaren. Hij leest over zichzelf in het artikel: 'Deze buitengewoon beleefde man, zo voorkomend voor zijn gesprekspartner, die zich heel precies probeerde uit te drukken, diende thee op, was zo dienstbaar als hij maar kon, maar het was onmogelijk om niet te zien dat hij verschrikkelijk leed.'

Ook de symptomen die staan opgesomd in zijn medisch dossier, dat is opgesteld in het psychiatrische ziekenhuis St. Anne - van 'anhedonie' tot 'dementieel syndroom' en intense lijdensdruk - zijn angstaanjagend. De diagnose bipolaire stoornis type 2 is daarentegen, voor Carrère, een opluchting. Het verklaart 'de bak ellende' in zijn hoofd en de 'manische', wellustige periodes die hij heeft gekend, waarin hij gevolgen van beslissingen niet goed kan overzien. Vier maanden en maar liefst veertien elektroshocks later mag hij gaan. Lithium zal zijn stemmingswisselingen voortaan dempen.

Yoga is het eerste boek in zijn oeuvre dat Carrère heeft getypt met tien vingers. Het is zijn beste tot nu. Het vereist moed om jezelf zo onder ogen te komen. In deze dappere roman waarin ongelooflijk veel narigheid wordt beschreven, heeft hij de juiste toon getroffen, waardoor je nergens het gevoel krijgt dat het te veel of te zwaar is.

Eén dingetje zit mij dwars en dat is het einde. Iemand die mediteert en daarbij zo veel heeft meegemaakt wéét dat hij zijn geluk niet hoeft te bouwen op iemand anders. Dat zit, diep weggestopt onder al die angsten en trauma's, in jezelf. Toch eindigt hij met een nieuwe liefde, een jonge vrouw, die een beetje aan yoga doet. Gewoon als een lekkere work-out. Prachtig natuurlijk. Carrère is op de dag die hij beschrijft 'volmaakt gelukkig' dat hij leeft. Maar daarvoor had hij haar niet nodig.

****

Uit het Frans vertaald door Floor Borsboom. De Arbeiderspers; 317 pagina's; € 23,50.

Verberg tekst

De vaak bekroonde Carrère (1957) doet verslag van zijn leven in de periode 2015-2019. Zijn aanvankelijke idee een kort, positief essay te schrijven over zijn jarenlange ervaring met diverse vormen van yoga groeit uit tot een zeer uitgebreid relaas over yoga, zijn zware depressie en zijn verblijf in een yogacentrum, in een psychiatrisch ziekenhuis en bij vluchtelingen op een Grieks eiland. Het boek bevat interessante observaties over yoga en meditatie en een beklemmende beschrijving van het leven met een bipolaire stoornis. In het serieuze verhaal is ook ruimte voor een wat lichtere benadering. De korte hoofdstukken en impressies bevorderen de leesbaarheid. Met een literatuurlijstje verantwoorden de vertaalsters de vertalingen waaraan ze citaten ontleenden.